Ex İşaretleme (Marking) Nasıl Okunur?
1. Giriş: Ex İşaretleme Nedir?
“Ex işaretleme” (ya da Ex Marking), patlayıcı ortamlarda kullanılan elektrikli veya mekanik cihazların güvenlik sınıflandırmasını gösteren teknik bir koddur.
Bu kod, cihazın hangi ortamda, hangi sıcaklıkta, hangi gaz veya toz türünde, hangi koruma yöntemine göre kullanılabileceğini açıklar.
Yani bir exproof ekipmanın üzerinde “II 2G Ex db IIC T4 Gb” yazıyorsa, bu yalnızca bir etiket değil, cihazın mühendislik kimliğidir.
Ex işaretleme = Cihazın patlayıcı ortamdaki “pasaportu”.
2. Neden Ex İşaretleme Önemli?
Patlayıcı atmosferlerde sıradan bir elektrik ekipmanı kullanmak, hem çalışanlar hem de tesis için ölümcül sonuçlar doğurabilir.
Çünkü elektriksel sistemlerde kıvılcım, yüksek sıcaklık, toz birikimi veya statik elektrik patlamayı tetikleyebilir.
Bu yüzden Avrupa Birliği’nin ATEX Direktifi (2014/34/EU) ve IEC 60079 standardı, her exproof ekipmanın üzerinde Ex işaretiyle birlikte detaylı kodların bulunmasını zorunlu kılar.
Bu kodlar, yalnızca üretici için değil, sahada montaj yapan mühendis, teknisyen ve denetçiler için de hayati öneme sahiptir.
3. Ex İşaretlemesinin Genel Yapısı
Bir exproof ürün üzerinde göreceğiniz tipik bir işaretleme şöyledir:
II 2G Ex db IIC T4 Gb
Bu kod, tek satırda çok fazla bilgi içerir.
Şimdi adım adım çözelim:
| Kısım | Açıklama |
|---|---|
| II | Ekipman grubu (yüzey endüstrileri) |
| 2G | Kategori 2, gaz ortamı (Zone 1’e uygun) |
| Ex | Patlayıcı ortama uygunluk (IEC 60079 standardı) |
| db | Koruma türü: alev sızdırmaz (d) + artırılmış güvenlik (b) |
| IIC | Gaz grubu (hidrojen, asetilen gibi en riskli gazlar) |
| T4 | Maksimum yüzey sıcaklığı 135 °C |
| Gb | Koruma seviyesi (EPL): yüksek güvenlikli ekipman |
Bu kombinasyon, ürünün nerede, nasıl ve ne kadar güvenli şekilde çalışabileceğini açıkça belirtir.
4. Ekipman Grubu (I ve II)
Ex işaretlemesinde ilk sembol “I” veya “II” olabilir:
-
Grup I: Maden ocakları için (metan ve kömür tozu riski)
-
Grup II: Maden dışı endüstriler (petrol, kimya, boya, gıda, enerji tesisleri)
Elektrik tesisatında, genellikle II grubuna ait ekipmanlar (örneğin EMT boru, spiral boru, hareketli kanal sistemleriyle kullanılan exproof kutular) tercih edilir.
5. Ekipman Kategorisi ve Ortam Türü
“2G” ifadesi iki bilgiyi birleştirir:
-
2: Kategori (orta riskli, Zone 1 için)
-
G: Ortam türü (Gas = gaz ortamı)
Toz ortamlarında “D” (Dust) kullanılır, örneğin 3D → Zone 22 toz ortamı.
Kategori – Zone karşılığı:
| Kategori | Ortam | Zone | Koruma Süresi |
|---|---|---|---|
| 1G / 1D | Gaz / Toz | Zone 0 / 20 | Sürekli patlayıcı ortam |
| 2G / 2D | Gaz / Toz | Zone 1 / 21 | Zaman zaman patlayıcı ortam |
| 3G / 3D | Gaz / Toz | Zone 2 / 22 | Nadiren patlayıcı ortam |
6. “Ex” Kısaltması ve Standart Bağlantısı
“Ex”, cihazın IEC 60079 veya EN 60079 serisi standartlarına göre üretildiğini gösterir.
Yani bu cihazlar “patlamaya karşı korunmalı” anlamına gelir.
Her exproof cihaz, bu uluslararası standardın aşağıdaki testlerini geçmek zorundadır:
-
Basınç (alev sızdırmazlık) testi
-
Elektriksel süreklilik testi
-
Sıcaklık sınıfı kontrolü
-
Toz ve gaz sızdırmazlık testi (IP66–IP68)
-
Mekanik dayanım testi
Bu testlerin tamamı, cihazın Zone 0–1–2 veya Zone 20–21–22 gibi ortamlarda güvenle kullanılmasını sağlar.
7. Koruma Tipi (db, eb, ib…)
Kodun “db” kısmı cihazın koruma yöntemini gösterir.
| Kod | Açılım | Açıklama |
|---|---|---|
| Ex d | Flameproof (alev sızdırmaz) | Patlama cihaz içinde kalır, dışa geçmez |
| Ex e | Increased safety (artırılmış güvenlik) | Kıvılcım oluşumu önlenir |
| Ex i | Intrinsic safety (kendinden emniyetli) | Kıvılcım enerjisi sınırlanır |
| Ex t | Dust protection | Toz geçirmez muhafaza |
| Ex n / Ex ec | Non-sparking | Düşük riskli Zone 2 ortamı |
| Ex p | Pressurization | Pozitif basınç koruması |
Örneğin “db” → cihazın alev sızdırmaz gövdeye sahip olduğunu ve ek olarak artırılmış güvenlik tasarımı barındırdığını belirtir.
8. Gaz Grupları (IIA, IIB, IIC)
Gazların patlama enerjisine göre cihaz koruması değişir.
| Gaz Grubu | Örnek Gazlar | Patlama Enerjisi | Gereken Koruma |
|---|---|---|---|
| IIA | Propan, metan | Düşük | Standart ex d / ex e |
| IIB | Etilen | Orta | Güçlendirilmiş yalıtım |
| IIC | Hidrojen, asetilen | Yüksek | En güçlü koruma yapısı |
Ex işaretinde “IIC” gördüğünüzde bilin ki bu cihaz en zor şartlara dayanıklıdır.
9. Sıcaklık Sınıfı (T1 – T6)
Her patlayıcı gazın tutuşma sıcaklığı farklıdır.
Cihazın yüzeyi bu sıcaklığa ulaşırsa patlama meydana gelir.
Bu yüzden Ex kodunda “T” sınıfı belirtilir:
| Sınıf | Maks. Yüzey Sıcaklığı (°C) |
|---|---|
| T1 | 450 |
| T2 | 300 |
| T3 | 200 |
| T4 | 135 |
| T5 | 100 |
| T6 | 85 |
T4 kodlu bir ekipman, yüzey sıcaklığının 135 °C’yi geçmeyeceğini garanti eder.
Bu bilgi, özellikle EMT boru, hareketli kanal veya kablo tavası üzerinden geçen kabloların yanma riskini azaltmak için kritiktir.
10. EPL Seviyesi (Gb / Db / Gc / Dc)
EPL, Equipment Protection Level (Ekipman Koruma Seviyesi) anlamına gelir.
Bu, cihazın güvenlik düzeyini ifade eder.
| Kod | Açıklama | Uygulama |
|---|---|---|
| Ga / Da | En yüksek koruma (Zone 0 / 20) | Sürekli patlayıcı ortam |
| Gb / Db | Yüksek koruma (Zone 1 / 21) | Orta seviye risk |
| Gc / Dc | Standart koruma (Zone 2 / 22) | Nadiren patlayıcı ortam |
Yani “Gb” kodu → cihazın Zone 1 için güvenli olduğunu söyler.
11. Ex İşaretlemesi Kablo Koruma Sistemlerinde Nasıl Uygulanır?
Kablo hatları, patlayıcı ortamlarda en riskli alanlardan biridir.
Kıvılcım, gevşek bağlantı veya yüksek sıcaklık kablo izolasyonunu bozabilir.
Bu nedenle Ex işaretlemesi yalnızca cihazlarda değil, kablo koruma sistemlerinde de önemlidir.
Exproof Kablo Koruma Yöntemleri:
-
EMT Boru Kullanımı:
Galvanizli çelik veya alüminyumdan yapılan EMT borular, elektrik kablolarını mekanik darbelere ve dış etkilere karşı korur.
Exproof ortamlarda genellikle IP65+ seviyesinde sızdırmaz bağlantılarla monte edilir. -
Hareketli Kanal Sistemleri:
Otomasyon veya makine hatlarında kabloların esnek hareketine izin verir.
ATEX ortamlarında kullanılan hareketli kanallar, genellikle antistatik plastik veya metal takviyeli yapıda olur. -
Metal Spiral ve Rakor Kullanımı:
Spiral borular, kabloların bükülme noktalarında koruma sağlar.
Exproof rakorlar, IP68 seviyesinde sızdırmazlık sunar. -
Topraklama Sürekliliği:
Tüm metal borular ve kanallar topraklanmalıdır.
Bu, statik elektrik birikimini önler. -
Isı Kontrolü:
T4 veya T5 sınıfı ekipmanlarda, boru içi kablo sıcaklığı 80°C’yi geçmemelidir.
Bu yöntemlerin her biri, Ex işaretli ekipmanların güvenlik zincirini tamamlar.
12. EMT Boru ve Exproof Uygulaması
EMT (Electrical Metallic Tubing) borular, patlayıcı olmayan ortamlarda genellikle kullanılır.
Ancak exproof sistemlerde de, alev sızdırmaz bağlantı kutuları ve exproof rakorlarla birlikte kullanıldığında güvenli hale getirilebilir.
EMT borular, ATEX’e doğrudan “sertifikalı” değildir, çünkü kendileri bir “ekipman” değil, mekanik bir taşıyıcı elemandır.
Fakat kullanılan bağlantı elemanları (örneğin Ex d rakorlar) ATEX sertifikalı olmalıdır.
Bu şekilde bütün sistem exproof sınıfa yükselir.
13. Hareketli Kanal Sistemlerinde Ex İşaretlemesi
Hareketli kanallar (energy chain, drag chain), sürekli hareket eden makine ve robot hatlarında kabloları taşır.
Exproof ortamlarda kullanılan hareketli kanallar:
-
Antistatik malzemeden yapılır (elektrik yükü biriktirmez),
-
Metal uç bağlantıları Ex işaretlidir,
-
Genellikle Zone 1 ve 2 uygulamalarında tercih edilir.
Kanal sistemi kendisi ex işareti taşımasa bile, bağlandığı cihaz ve rakorlar ATEX uyumlu olmalıdır.
Yani zincirin güvenliği, en zayıf halkası kadar güçlüdür.
14. Ex İşaretleme ve Standartlar
Ex işaretlemesi şu standartlara dayanır:
-
EN / IEC 60079-0: Genel gereklilikler
-
EN / IEC 60079-1: Alev sızdırmaz muhafazalar (Ex d)
-
EN / IEC 60079-7: Artırılmış güvenlik (Ex e)
-
EN / IEC 60079-11: Kendinden emniyetli sistemler (Ex i)
-
EN / IEC 60079-31: Toz koruması (Ex t)
Bu standartlar, hem ürün testlerini hem de işaretleme formatlarını tanımlar.
15. Ex Kodunu Okumanın Pratik Yolu
Bir ekipman üzerindeki Ex kodunu okurken şu sırayla ilerle:
-
Grup (I veya II) → Nerede kullanılabilir?
-
Kategori (1, 2, 3) → Hangi zone için uygun?
-
G/D → Gaz mı, toz mu?
-
Koruma tipi (d, e, i, t, p) → Nasıl korunuyor?
-
Gaz grubu (IIA, IIB, IIC) → Hangi gaz ortamında çalışır?
-
Sıcaklık sınıfı (T1–T6) → Yüzey ne kadar ısınır?
-
EPL (Ga–Gc / Da–Dc) → Güvenlik seviyesi nedir?
Bu adımlar, bir mühendisin sahada saniyeler içinde cihaz uygunluğunu anlamasını sağlar.
16. Ex İşaretlemesi ve Güvenli Montaj
Bir ürün exproof olsa bile, doğru montaj yapılmazsa sertifikası geçersiz sayılır.
Montajda dikkat edilmesi gerekenler:
-
Rakorlar, cihaz gövdesine alev sızdırmaz dişlerle bağlanmalı
-
Kablo girişi IP66 ve üzeri olmalı
-
Tüm metal borular topraklanmalı
-
Cihazın etiketi okunur ve kalıcı olmalı
-
Yetkisiz modifikasyon yapılmamalı
Bu şartlar IEC 60079-14 standardında detaylandırılmıştır.
17. Sık Sorulan Sorular
Ex işareti olmayan cihaz ATEX ortamında kullanılabilir mi?
Hayır. Ex işareti yoksa, cihaz test edilmemiş ve onaylı değildir.
EMT borular ATEX sertifikalı mı?
Kendileri değil, ancak exproof bağlantı parçalarıyla birlikte ATEX sistemine dahil edilebilir.
T4 sınıfı ne demek?
Cihazın yüzeyi maksimum 135 °C’ye kadar ısınabilir.
IIC gaz grubu neyi ifade eder?
Hidrojen ve asetilen gibi en yüksek patlama riskine sahip gazlara dayanıklı anlamına gelir.
18. Sonuç
Ex işaretleme, elektrikli cihazların güvenliğini sembollerle anlatan uluslararası bir dildir.
Bu kodları doğru okumak;
-
doğru kablo koruma yöntemini seçmek,
-
uygun EMT boru ve hareketli kanal sistemleri kurmak,
-
ve sahada olası patlama riskini ortadan kaldırmak anlamına gelir.
Kısacası:
Ex işareti küçük görünür, ama hayat kurtarır.
